●● De in 1960 ingezette moderniseringen binnen de grafische industrie hadden grote gevolgen. Schaalvergroting en kostenbeheersing resulteerden in fusies die ertoe zouden leiden dat dit ooit zo gerenommeerde bedrijf geheel verdween uit Groningen.
Hoe J.B.Wolters verdween uit Groningen
Over reorganisaties en modernisering
De in 1960 ingezette technische modernisering binnen de grafische industrie had grote gevolgen. Gesproken werd over schaalvergroting, kostenbeheersing en synergie-effecten wat na diverse gespreksronden resulteerde in een fusie tussen Uitgeverij J.B.Wolters en Uitgeverij Noordhoff. Noordhoff was de buurman in de Oude Boteringestraat, eveneens een gevestigde schoolboekenuitgever. De fusienaam werd Uitgeverij Wolters-Noordhoff.
De drukkerij in de Akkerstraat kreeg als gevolg daarvan eveneens een nieuwe naam: Wolters-Noordhoff Grafische Bedrijven (WNGB). De oude garde had daar heel veel moeite mee. Ik kan persoonlijk bevestigen dat die tot aan hun dood consequent spraken over JBW.
Behuizing was ‘een duister labyrint’
De behuizing van Uitgeverij Wolters-Noordhoff in de Oude Boteringestraat bestond na de fusie uit twee naast elkaar gelegen onderkomens die elk bestonden uit vier panden. Na het nodige verbouwingswerk ontstond onderkomen bestaande uit acht met elkaar onderling verbonden bouwwerken. Dat bleek na verloop van tijd toch te veel beperkingen met zich mee te brengen waardoor Uitgeverij Wolters-Noordhoff in 1984 verhuisde naar Damsport in Groningen.
Luchtfoto overzicht kantoren Wolters (4x rechts) en Noordhoff (4x links)
Die acht naast elkaar gelegen panden tussen Poststraat en Academieplein vormden inderdaad een ingewikkeld doolhof vertelde een oud-medewerker: “Het was een duister labyrint met doorgebroken muren, trappen en trapjes naar boven en naar beneden, lage doorgangen, met gangen links om en donkere gangetjes rechtsom waar nieuwelingen inderdaad de weg kwijt konden raken. Het was dan ook gebruikelijk bezoekers vanaf de receptie naar hun afspraak te begeleiden. Aan nieuwelingen werd verteld dat er ooit een onbekende bezoeker was verdwaald die nooit weer was teruggevonden!”
Wolters-Noordhoff Complex (WNC)
Een paar maanden na de verhuizing van Uitgeverij Wolters-Noordhoff naar Damsport werd het complete niet meer gebruikte onderkomen in de Oude Boteringestraat verkocht aan belegger PGGM. Die kon niet tot overeenstemming komen met de gemeente Groningen die er de gemeentelijke bibliotheek wilde vestigen. Het gevolg was dat na verloop van tijd de panden, die inmiddels de naam Wolters-Noordhoff Complex (WNC) hadden gekregen, werden bezet door krakers.
Luchtfoto overzicht gehele Wolters-Noordhoff complex
Stadsoorlog in Groningen in 1990
Uiteindelijk kwamen eind jaren tachtig belegger PGGM en gemeente Groningen toch tot overeenstemming. Maar de krakers bleken niet bereid tot vrijwillige ontruiming, waarop de gemeente Groningen (vanzelfsprekend na rijp beraad en zorgvuldige overwegingen) besloot over te gaan tot gedwongen ontruiming.
In de vroege ochtend van 26 mei 1990 wierpen zo’n 150 krakers en sympathisanten barricades op in de Oude Boteringestraat. Ze staken die in brand waarna ze zich verschansten in hun gebarricadeerde WNC-bolwerk.
De opgeroepen Mobiele Eenheid zette 400 (vierhonderd) manschappen in, die gesteund werden door enkele pantservoertuigen. Het verzet van de krakers was onverzettelijk: de ME had de grootste moeite door de versperringen heen te breken en moest uiteindelijk de beoogde bestorming afbreken. De pers sprak over ‘een oorlogssituatie’.
Krakersrellen – WNC – 1978 – Oude Boteringestraat
Pas in de loop van de volgende dag, nadat de krakers hadden besloten hun verzet op te geven, slaagde men erin het gehele Wolters-Noordhoff Complex te ontruimen. De aanwezige 137 krakers werden gearresteerd. Binnen de kortst mogelijke tijd begon men met de afbraak van de verloederde panden. De schade, omliggende panden meegerekend, werd geschat op een miljoen gulden. Dit bedrag bleek niet verhaalbaar op de krakers.
Berechting van de krakers
De 137 arrestanten werden over¬gebracht naar vrijgemaakte cellen in 11 gevangenissen verdeeld over het gehele land. De reeds gesloten gevangenis in Winschoten werd zelfs opnieuw in gebruik genomen om vrouwelijke krakers in onder te brengen.
Gearresteerde krakers worden afgevoerd na de rellen in Groningen – 1978
Het voor Nederlandse begrippen lang durende voorarrest van 4 tot 8 weken veroorzaakte veel weerstand in den lande. In tientallen steden werden steungroepen voor de arrestanten opgericht die protesteerden door bij de gevangenissen lawaaidemonstraties te houden. In Utrecht kwamen 500 demonstranten bijeen om vrijlating te eisen. Ook kwamen er vele reacties binnen van solidariteit en verbondenheid met de gevangen krakers vanuit Polen tot Australië.
Het dagblad Trouw meldde op 22 juni 1990: “Groepjes sympathisanten brachten regelmatig een bezoek aan de krakers om ze op de hoogte te houden van de ontwikkelingen of om kleding of pakketten boeken te brengen. Alle krakers ontvingen een speciaal T-shirt met daarop gedrukt stond: ‘Mijn naam is haas, ik weet van niets’. Op de voorkant prijkt een haas met een bivakmuts over het hoofd.”
Criminele organisatie met twee leiders
Inmiddels probeerde het Ministerie van Justitie door middel van verhoren aan te tonen dat er bij de bezetting van het Wolters Noordhof Complex sprake zou zijn geweest van een criminele organisatie met twee leiders. Het bestaan van een dergelijke organisatie kon echter niet bewezen worden. Uiteindelijk werden in hoger beroep alle krakers vrijgesproken van de beschuldiging lid te zijn geweest van een criminele organisatie (art. 140 Wetboek van Strafrecht).
Acht krakers werden uiteindelijk veroordeeld op grond van art. 141 Wetboek van Strafrecht: ‘openlijke geweldpleging’. Eén van hen werd veroordeeld op grond van belastende verklaringen van anderen, de overige zeven vanwege hun eigen verklaringen. Daarnaast kreeg één persoon – op verzoek van zijn werkgever PTT – door het kantongerecht een beroepsverbod opgelegd.
De vrijgekomen ruimte van het Wolters-Noordhoff Complex werd verbouwd tot een onderkomen waarin de Gemeentelijke Bibliotheek werd gevestigd. Die bibliotheek bevindt zich thans (2023) in het november 2019 geopende Forum gebouw. De leegstaande oude bibliotheekruimte in de Boteringestraat wordt verbouwd en gaat dienen als onderkomen voor de Juridische faculteit.
Problemen bij drukkerij J.B.Wolters
Terug naar de veranderingen in de wereld van de grafische industrie. Niet alleen het drukken met loden letters lag vanaf 1960 onder vuur. Door verdere modernisering ontstonden volautomatische offset-drukpersen die, vergeleken met het gebruikelijke boekdrukpersen, goedkoop en uitstekend (kleuren)drukwerk leverden. Hierdoor werd de prijsconcurrentie met ‘ouderwetse drukkerijen’ vergroot.
Uitbesteding drukwerk
Dit had tot gevolg dat Uitgeverij Wolters-Noordhoff (het ‘moederbedrijf’ in de Oude Boteringestraat) vaak geen gebruik meer wenste te maken van de ‘eigen drukkerij’ in de Akkerstraat. Hun concurrenten bleken bij offertes vaak (veel) goedkoper te zijn.
Het gevolg was dat het drukwerk werd ‘uitbesteed aan derden’ zoals dat heette (‘outsourcing’ heet dat tegenwoordig). Dat drukken vond meer en meer plaats in de lage lonen landen als Italië, Spanje, Portugal, later zelfs in China. Het drukken bleek daar, ondanks de transportkosten, goedkoper dan het drukken bij de ‘eigen drukkerij’ in de Akkerstraat.
‘De eigen broek ophouden’
De Akkerstraat moest maar eens proberen, zo werd voorzichtig gesuggereerd vanuit de Boteringestraat/Damsport, ‘de eigen broek op te houden’ en daar werd aan toegevoegd dat ze wellicht ook technisch ‘niet voldoende met de tijd waren meegegaan’.
De drukkerij had inderdaad nog nooit een eigen acquisitie-afdeling gehad die drukwerkorders kon binnenhalen. Daardoor ontstond het probleem dat de drukkerij soms niet voldoende werk in voorraad had, met als gevolg dat er na pensionering van personeelsleden geen nieuw personeel meer werd aangenomen. Bijkomende nevenschade was dat Akkerstraat en Oude Boteringestraat/Damsport elkaars bloed wel konden drinken.
Toch is er nooit een formele scheiding ontstaan tussen de uitgeverij in de Oude Boteringestraat/Damsport en de drukkerij in de Akkerstraat. Eén van de regels in het J.B.W. lied luidde immers: ‘Wolters werkers – Eén familie / Leiding en het personeel’. Niet bekend is of ooit is overwogen die versregel aan te passen.
Drukwerk Bosatlassen niet uitbesteed
De bekende Bosatlassen werden in die jaren nog steeds bij JBW gedrukt. Het drukken daarvan kon niet worden uitbesteed omdat het hier zeer gespecialiseerd kleurendrukwerk betrof. Het binden van de atlassen werd echter wel uitbesteed en vond in de loop der jaren respectievelijk plaats in Italië, Spanje en daarna in China.
Beroemd is het verhaal van het transport van een nieuwe oplage Bosatlassen vanuit China dat maar steeds niet rondkwam. Uiteindelijk werd er, omdat het nieuwe schooljaar voor de deur stond, door de JBW-directie een Boeing vrachtvliegtuig naar China gestuurd om de atlassen op tijd in Nederland te krijgen!
Veranderingen binnen het onderwijs
Naast de veranderingen in de grafische industrie, speelden ook veranderingen binnen het onderwijs een belangrijke rol. Dat was in het bijzonder het geval bij de invoering van de Mammoetwet in 1968. Daarin werd meer samenhang en onderlinge doorstroming tussen de diverse schoolsoorten nagestreefd. Hieruit ontstonden nieuwe leerplannen en nieuwe vormen van didactiek wat binnen de uitgeverij veel werk met zich meebracht omdat daardoor veel lesmateriaal moest worden aangepast. Ook de snelle veroudering van kennis en nieuwe onderwijskundige inzichten maakten het voor de uitgeverij noodzakelijk de ontwikkeling van nieuw lesmateriaal zeer zorgvuldig voor te bereiden.
Samen met de alom plaatsvindende technische en digitale ontwikkelingen waartoe o.a. behoorden de gemakkelijk verzending van grote digitale bestanden in plaats van met lood gezette pagina’s en de toen toenemende prijsconcurrentie, leidde dat binnen het bedrijf tot forse besparingen. Ongetwijfeld werd er toen veel gesproken over bespringen, kostenreducties, herstructureringen, fusies, schaalvergrotingen, ingrijpende fondsreorganisatie, een nieuwe focus, paradigmaverschuivingen, grote uitdagingen, etc. etc.
Kinderachtige maatregel
Eén van die besparingen was de bijna kinderachtige kruideniersmaatregel van het niet meer uitreiken van een kerstpakket aan gepensioneerde oud-medewerkers van JBW. Toen Jo Wielinga ooit zijn oud-collega W.B. ontmoette en het gesprek onvermijdelijk ging over het ontbreken van het kerstpakket, barstte de man letterlijk in tranen uit: ‘Mijn hele leven heb ik hard gewerkt voor dat bedrijf en nou flikken ze me dit!’ De tranen waren gemeend: meerdere oud-werknemers bij de drukkerij voelden zich vaak ten diepste gekwetst (‘besodemieterd’) en in de steek gelaten door de directie van ‘hun’ bedrijf. Kennelijk hielden zij meer van hun JBW dan JBW van hen.
Van Akkerstraat naar Industriepark Zuidoost
Uiteindelijk, na veel gedoe met veel kommer en kwel, bleek het bedrijfseconomisch niet langer verantwoord de drukkerij in de Akkerstraat te handhaven. In 1980 verhuisde Wolters-Noordhoff Grafische Bedrijven (WNGB) in sterk afgeslankte vorm naar Industriepark Zuidoost in Groningen. Van het technisch bedrijf dat ooit bijna 350 werknemers telde, gingen niet meer dan 70 personeelsleden mee.
Er werd in die periode nog wel een Wolters-Noordhoff Boeken Distributiecentrum gevestigd in datzelfde industriepark. Dat werd in 2019 opgeheven en alle boeken werden overgebracht naar het Centrale Magazijn in Culemborg van waaruit de distributie van boeken plaatsvindt. Er verschenen in die periode mannen in pakken in het Distributiecentrum waaruit het personeel al kon afleiden dat het binnenkort wel eens voorbij zou kunnen zijn met hun werkzaamheden.
Het overbrengen van de boeken werd een indrukwekkende logistieke operatie: circa 14.000 pallets met ruim 4,5 miljoen lesboeken voor het voortgezet onderwijs, hbo, mbo, basisonderwijs alsook atlassen werden overgebracht naar dit magazijn.
Snorkend werd in een reclameboodschap geschreven: “Noordhoff is een grote en vernieuwende educatieve uitgever en we zijn er trots op dat we hen logistiek mogen ontzorgen”. Dat er toen 17 mensen ontslagen werden bleef onvermeld. Noordhoff ontzorgde zich daarvan door ze naar het UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen) over te hevelen.
Drukkerij blijft verlieslijdend
Helaas bleef ook de drukkerij verlieslijdend. Die werd in 1990 opgekocht door beleggingsmaatschappij ODH die in 1993 zelf in financiële moeilijkheden kwam, waarin ook de drukkerij werd meegezogen in het daarna volgende faillissement. Er is tussentijds nog wel gezocht naar een koper voor WNGB (o.a. drukkerij Scholma in Bedum toonde belangstelling) maar dat mocht niet baten.
Alles wat nog herinnert aan de ooit zo bekende drukkerij J.B.Wolters is slechts de naam J.B.Wolters die te vinden in oude boeken, schoolboekjes, wandplaten, landkaarten en oudere Bosatlassen die je nog wel eens vindt op rommelmarkten, bij antiquariaten of bij www.boekwinkeltjes.nl. NB. Op 21-8-2023 werden hier nog 6.261 titels aangeboden met prijzen variërend van 0,25 tot 1.250 euro.
Optimistische toekomstverwachting in 1961
In het Jubileumblad ‘Ik Blijf Werken’ dat in 1961 was uitgebracht bij de herdenking van het 125-jarig bestaan van J.B.Wolters, werd ook ingegaan op de toekomst van JBW. Men was in 1961 nog optimistisch en vol zelfvertrouwen, zoals dat hoort in een jubileumnummer:
“Denken we nu eens aan de toekomst en vragen we ons af hoe het bedrijf er over 25 of 50 jaar zal uitzien, dan zijn er ongetwijfeld nog vele veranderingen te verwachten. Snellere machines, automatisering, de fotografische zetmachine, andere drukwijzen. Och, laten we ons niet al te bezorgd maken. Als wij bedenken dat J.B.Wolters in de afgelopen 125 jaar steeds met zijn tijd heeft weten mee te gaan, dan zullen we ons in de toekomst ook wel weten aan te passen, mits allen die in ons mooie bedrijf werkzaam zijn, ieder op zijn eigen plaats, met dezelfde liefde hun werk blijven verrichten als onze voorgangers dat deden.”
●●● Het einde van J.B.Wolters
In 1972 ging Uitgeverij Wolters-Noordhoff een fusie aan met Uitgeverij Samsom in Alphen aan den Rijn. Daaruit ontstond de naam ‘Wolters-Samsom Groep’. Deze Groep fuseerde in 1987 met Uitgeverij Kluwer waaruit het concern ‘Wolters-Kluwer’ ontstond. Uitgeverij Wolters-Noordhoff werd binnen dit concern een onderdeel van de Divisie Educatie.
In 2008 besloot het concern Wolters-Kluwer dat de Divisie Educatie niet langer tot haar kernactiviteiten (‘core business’) behoorde. De Divisie Educatie werd verkocht aan investeringsmaatschappij Bridgepoint Capital, waarbij het concern Wolters-Kluwer als eis stelde dat de naam Wolters niet meer gebruikt mocht worden om naamsverwarring met Wolters-Kluwer te voorkomen.
Vanaf dat moment ging de afgestoten ‘Divisie Educatie’ (ooit Uitgeverij Wolters-Noordhoff) verder onder naam ‘Noordhoff Uitgevers’ dus zonder vermelding van de naam Wolters. In 2019 werd ‘Noordhoff Uitgevers’ omgedoopt tot ‘Noordhoff’ met vestigingen in Groningen en Utrecht.
●● NB. Ter geruststelling: Informatieleverancier Wolters – Kluwer deed het geweldig in de afgelopen jaren. Topvrouw Nancy McKinstry, die twintig jaar aan het hoofd stond van het concern, had het ‘ontzettend goed gedaan’. Zij kreeg vorig jaar voor al haar werk een beloning van 14.500.000 euro. Als reden daarvoor werd opgegeven dat “Wolters – Kluwer een echt Amerikaans bedrijf geworden is en dat daarbij ook een salaris in Amerikaanse stijl hoort”. ●●
J.B.Wolters altijd aanwezig op de achtergrond
Zodra u dus de naam ‘Noordhoff’ leest, als de naam van de uitgever van ‘leermiddelen voor zowel het basisonderwijs, voortgezet onderwijs, hoger onderwijs als het middelbaar beroepsonderwijs, maar ook specifiek voor de zorgsector en werknemers’, dient u zich te realiseren dat daar eigenlijk Wolters – Noordhoff had moeten staan! Maar, zoals een groot filosoof ooit eens zei: ‘Aan alles komt een end – het is alleen maar een kwestie van tijd!”
● Hergebruik J.B.Wolters pand Akkerstraat
Nadat Wolters-Noordhoff Grafische Bedrijven (de voormalige drukkerij J.B.Wolters) in 1980 het pand in de Akkerstraat had verlaten, was de vraag: wat te doen met dit leegstaande monumentale pand?
Gelukkig was er in die tijd veel interesse voor hergebruik van bestaande gebouwen in Groningen, vooral als ze beeldbepalend waren voor een wijk of een straat. Men kwam na enig onderzoek tot de conclusie dat het oude JBW gebouw inderdaad beeldbepalend was voor de Noorderplantsoenwijk.
Na een aantal ingediende plannen ontstond het idee het gebouw te strippen en binnen de reeds bestaande constructie zowel woningen, oefenruimtes, studioruimtes als kantoorruimtes onder te brengen naar een ontwerp van Kees Rijnboutt. Het skelet van het oude gebouw draagt nu dus de nieuwbouw.
● Voor foto’s zie Staat in Groningen ●
Er liggen nu woningen op de vier verdiepingen boven de begane grond. De bovenste verdieping werd later toegevoegd. Hier zijn maisonnettes (woningen over twee verdiepingen) gebouwd, met een dakterras, uitkijkend over het Noorderplantsoen.
Op de begane grond zijn, met behoud van de originele hal, verschillende werk- en studioruimten gerealiseerd onder het gerenoveerde glazen shed-dak met de schuinstaande ramen, waardoor voldoende daglicht kan doordringen in het gebouw.
Het nieuwe complex, gevestigd aan de Moesstraat 1-13 en aan de Akkerstraat 95-171, kreeg de naam: ‘De Studio’. Opdrachtgever Woningbouwvereniging Volkshuisvesting (thans Lefier) kreeg in 1989 voor dit project de nationale prijs voor ‘Kwaliteit in wonen en werken’.
Geraadpleegde bronnen
- Aantekeningen van gesprekken met Jo Wielinga en enkele oud-collega’s.
- Diverse internetbronnen als Wolters-Noordhoff, van fusie tot fusie (1968 -1974)
- Franck Smit – Boekjaar Wolters & Noordhoff 1836-1986. Honderdvijftig jaar uitgeven voor het onderwijs.
- Jan de Groot – Van J.B. Wolters tot Wolters-Noordhoff (internet-artikel)
- Ik Blijf Werken – Maandelijks orgaan der Bedrijfsvereniging J.B.Wolters.
- Ik Blijf Werken – Jubileumnummer 1836 – 1961 uitgebracht bij de herdenking van het 125-jarig bestaan van J.B.Wolters.
- P.H. Broekhuizen (red.) – Van boerenerf tot bibliotheek.
- Dagblad van het Noorden – 30 augustus 2023.
- Catalogus van de Jubileum – Tentoonstelling van uitgaven van JBW 1836 – 1961
- Uitgeversmaatschappij NV – 11e jaargang no 7 – november 1956 blz. 55.
- Brochure Een speurtocht door het grafisch bedrijf van J.B.Wolters.
- Brochure Wolters-Noordhoff AKKERSTRAAT.
- Truus Stenvert – Zwarte Kunst – 100 jaar Grafische Vakvereniging in Groningen 1892 – 1992.
- Jaap Spanninga – Kamp ‘De Beetse’ – Herinneringen aan een werk- en interneringskamp in Westerwolde.
- I.J. Brugmans (red.) – Honderdvijfentwintig jaren arbeid op het onderwijsterrein 1836-1961.
Internetbronnen voor verdere oriëntatie
www.staatingroningen.nl/760/de-studio
https://nl.wikipedia.org/wiki/Lettergieterij
https://nl.wikipedia.org/wiki/Categorie:Zettechniek
https://adoc.pub/handzetten-drukken-en-papiermaken.html
Bij GRID Grafisch Museum Groningen (en andere grafische musea in het land), is het grafisch erfgoed te bewonderen. https://www.gridgroningen.nl/grid
Liefhebbers die zichzelf margedrukkers noemen en die nog steeds mooie werken drukken met losse handletters, zijn te vinden via de website van Drukwerk in de Marge. https://drukwerkindemarge.org.
En in het Grafisch Centrum Groningen, dat gevestigd is in de Warmoesstraat in Groningen, kan men nog steeds een cursus letterzetten volgen en daarbij ook de drukpers leren bedienen. https://www.grafischcentrumgroningen.nl
