●● Al in 1945 werd bij het maken van plannen voor de wederopbouw van de verwoeste binnenstad van Groningen het plan geopperd een Cultuurcentrum te bouwen aan de oostwand van de Grote Markt. Pas 75 jaar later is dit cultuurcentrum gerealiseerd bij de opening van het Forum Groningen. Bij deze gebeurtenis op 29 november 2019 is een fraaie brochure uitgebracht met als titel: ‘Forum Groningen – Alles over het nieuwe Forum’. Maar de voorgeschiedenis van Forum Groningen wordt hierin niet verteld.
De gemeenteraad en de Adviescommissie Wederopbouw
Tijdens de gevechten eind april 1945 bij de bevrijding van Groningen was het stadshart van Groningen bestaande uit Guldenstraat, Waagstraat, de noordelijke en oostelijke marktwand, en het voorste gedeelte van Oude Ebbingestraat en Oosterstraat volledig vernield. Het uit 1862 daterende stadhuis, het 17e eeuwse Goudkantoor, de Martinikerk en Martinitoren waren gelukkig nauwelijks beschadigd. Daarom werd in september 1945, door B en W van Groningen een gemeentelijke Adviescommissie Wederopbouw ingesteld die tot doel had bij de wederopbouw van de verwoeste binnenstad het grootstedelijke karakter van Groningen te benadrukken.
Al in juli 1945 was de stedenbouwkundige M.J. Granpré Molière (1883-1972), hoogleraar te Delft, benoemd tot algemeen adviseur voor deze Adviescommissie. De belangrijkste onderdelen van wensenpakket van de Adviescommissie waren: herbouw van de noordzijde van de markt, uitbreiding van het stadhuis, de aanleg van een busstation langs de noordzijde en de bouw van een cultuurcentrum aan de oostkant van de Grote Markt.
Men wenste een moderne theater- en concertzaal in het centrum van de stad waar culturele uitingen binnen het bereik van het grote publiek moesten komen. Het bestaande cultuurcentrum De Harmonie, dat behoorlijk in verval was geraakt, kon dan worden afgebroken evenals het gebouw van de Stadsschouwburg. Die was buiten de diepenring gelegen en niet meer nodig zijn als er een nieuw cultuurcentrum werd gebouwd. Het gebouw van De Harmonie ging, ondanks protestacties (‘de geweldige akoestiek’), in 1973 tegen de vlakte.
Ook speelde men in 1945 met de gedachte aan de Grote Markt een Handelscentrum te bouwen dan kon de Korenbeurs worden afgebroken want die belemmerde toch maar het uitzicht op de fraaie A-kerk. Die gedachte kreeg geen concrete uitvoering. De eerste plannen van Granpré Molière werden in maart 1946 door het Rijksbureau voor de Monumentenzorg uit Den Haag op inhoudelijke gronden afgekeurd.
Het Forumplan 1947
Hierna presenteerde Granpré Molière een tweede plan dat de goedkeuring van Monumentenzorg en de Adviescommissie wel kon wegdragen. Op 17 september 1947 werd de toen net geïnstalleerde gemeenteraad, gevormd na de eerste gemeenteraadsverkiezing na de oorlog, tijdens een besloten vergadering over dit zogenaamde Forumplan geïnformeerd.
Er kwam veel bezwaar uit de nieuwe raad omdat niemand hiervan bij de totstandkoming van de plannen betrokken was geweest. Uiteindelijk liep dit Forumplan uit op een politieke machtsstrijd tussen college van B en W en gemeenteraad. De behandeling van het plan raakte daardoor in een impasse.
De Adviescommissie werd opgeheven en daarvoor in de plaats kwam de Raadscommissie voor de Wederopbouw waarin meerdere leden van de gemeenteraad zitting hadden. Granpré Molière stelde voor een volledig nieuw plan te maken waarin rekening werd gehouden met de ingediende bezwaren van de gemeenteraad.
Het verbeterde Forumplan 1949
In 1949 was het nieuwe Forumplan, zoals het genoemd werd, gereed. Hierin werd het cultuurcentrum aan de Grote Markt naar achteren geplaatst, zodat er meer ruimte kwam voor winkelpanden.
De ingang was toegankelijk vanaf de Grote Markt. Maar de leden van de Raadscommissie voor de Wederopbouw konden onderling geen overeenstemming bereiken. Alleen de CPN en PvdA zouden het plan steunen zo was bekend.
Bovendien hadden de Ministerie van Wederopbouw en Volkshuisvesting in Den Haag en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg ook bezwaar gemaakt tegen onderdelen van het plan, onder meer vanwege de verbreding van de Oude Ebbingestraat. Hierdoor kreeg de gemeente geen financiële goedkeuring zodat niet met de bouw kon worden begonnen. Granpré Molière besloot zich daarop in 1950 terug te trekken als adviseur.
Het werk van Granpré Moliére werd, na het nodige politieke geharrewar, voorgezet door zijn assistent ir. J.J.M. Vegter. Hem lukte het wel tegemoet te komen aan de wensen van de rijksoverheid. Op 30 juni 1952 (!) stelde de gemeenteraad het definitieve wederopbouwplan vast. Het eerste tastbare resultaat, dat in februari 1954 werd opgeleverd, was het gebouw van de Studentensociëteit Mutua Fides op de Grote Markt ontworpen door Vegter zelf. Hij zou later ook de uitbreiding van het gemeentehuis voor zijn rekening zou nemen.
de Grote Markt vlak na de opening op 27 februari 1954.
Met de bouw van een cultuurcentrum op het achter de studentensociëteit liggende terrein werd toen nog steeds rekening gehouden. In 1957 werd architect ir. M.F. Duintjer uit Amsterdam belast met het maken van een schetsontwerp, maar rijksbezuinigingen zorgden voor veel vertraging. In 1960 keurde de gemeenteraad het voorstel goed. Met de bouw van het cultuurcentrum kon men niet beginnen omdat het rijk weigerde bij te dragen in het benodigde kostenbedrag van 15,2 miljoen gulden.
Een vereenvoudigde (goedkopere) versie van het cultuurcentrum maakte in 1962 veel publieke reacties los. Er kwam een voorstel om het oorspronkelijke plan toch uit te voeren, desnoods op een andere plaats in de stad en dan bij voorkeur op een plek waar plaats was voor een grote parkeergarage.
Dat bleek een prima suggestie want in 1963 besloot de gemeenteraad het cultuurcentrum De Oosterpoort te bouwen op het terrein van de vroegere veemarkt aan de Trompsingel. Thans liggen er plannen om het huidige bouwwerk af te breken en op die plaats nieuwe theaterzalen te bouwen.
Op dat ‘achter de studentensociëteit liggende terrein’ zou de inmiddels verdwenen Naberpassage verrijzen.
op de plaats die nu word ingenomen door Forum Groningen.
Opening cultuurcentrum Forum Groningen
Alles met elkaar heeft het dus 75 jaar geduurd (1945 – 2020) voor het idee van een cultuurcentrum in de binnenstad is gerealiseerd. Dat cultuurcentrum heet Forum Groningen. Vanaf 1995 is men bezig geweest met plannen voor de reconstructie van de na de oorlog gebouwde oostkant van de Grote Markt. Dit is (uiteraard) niet zonder slag of stoot gebeurd. Johan Meijering heeft hierover een ‘boekje’ open gedaan: ‘Forum Groningen- Een bodemloze put’. En hier en daar zijn op internet nog discussies te vinden met boude uitspraken en stevige verdachtmakingen. Op vrijdag 29 november 2019 werd het Forum Groningen geopend. Grandpré Molière heeft dus uiteindelijk toch zijn zin gekregen. Grandpré Molière Markt was trouwens ook een mooie naam geweest voor het nieuwe marktplein.
Forum Groningen – Bijzonder gebouw op verkeerde plek
‘Het is een bijzonder en fraai gebouw. Vooral van binnen is het mooi: met veel dynamiek en heel knap vormgegeven. Het doet me denken aan een grote drukke stationshal waar voetgangers zich van de ene kant van het gebouw naar de andere kant spoeden gebruik makend van roltrappen die ze omhoog en omlaag brengt. Maar het gebouw staat op een verkeerde plek. Zo’n gebouw heeft veel ruimte nodig. Men heeft het verstopt door die hoge plompe oostwand-gebouwen ervoor te zetten. Heel jammer’. Aldus een sceptische Groninger.
Feit blijft dat men de rooilijn van de gebouwen aan de oostwand van de Grote Markt, bij de wederopbouw in de naoorlogse periode, naar achteren verlegde waardoor men vanuit de Oosterstraat een vrij uitzicht had op de Martinitoren. En ook kon men daardoor vanaf de Grote Markt het schip van de Martinikerk goed zien. Dat werd al in 1946 als prioriteit in het toenmalige eisenpakket vastgelegd.
De huidige rooilijn is echter (helaas) ten behoeve van de bouw van het Forum gebouw 17 meter naar voren verlegd. Hierdoor is de Martinitoren vanuit de Oosterstraat niet meer goed zichtbaar, mede veroorzaakt door de nieuwe (te) hoge woontoren die op de hoek Poelestraat / Grote Markt is gebouwd. En omdat ook het nieuwe sociëteitsgebouw Mutua Fides op de nieuwe rooilijn is gebouwd, is het schip van de Martinikerk vanaf de Grote Markt niet meer te zien. Een bedroevende misser: het bouwvolume van Mutua Fides bederft (sommigen noemen het ‘verpest’) het uitzicht op de Martinikerk.
Ook betreurenswaardig is dat het Forum Groningen, vanaf de Grote Markt gezien, bijna onzichtbaar opgesloten ligt verborgen achter twee zwaar aangezette, massieve en relatief hoge gebouwen waarvan er één een nogal onvriendelijke donkere uitstraling vertoont. De enige manier om de buitenzijde van het Forum redelijk goed te zien, vereist een beklimming van de Martinitoren of het bekijken van drone-foto’s.
’t Is ev’n wenn’n’, zeggen Groningers in dit soort situaties.
’t Zoal wel’, is dan het laconieke antwoord.
●● De toentertijd zeer bekende Groningse dichter Hendrik de Vries schreef in 1956 een balladesk historisch gedicht ‘Groninger Symphonie’ waarin ook aandacht is besteed aan de nieuw gebouwde oostwand van de Grote Markt. Het gedicht verscheen gedeeltelijk in het tijdschrift De Warf – nummer 9 februari 1956. Een paar coupletten gaan over die nieuwbouw, met uitspraken die volgens de redactie van het tijdschrift beschouwd moesten worden ‘als een impulsief en onoverwogen antwoord’.
(…)
De bevrijding verwoestte ook ’t pompeuze gebouw
Nest van beulen en grijze muizen,
Daar staat nu een complex dat men aanzien zou
Voor fabrieken of ziekenhuizen.
Ach, die bouwmeesters hebben gelijk, misschien;
’t Is ’t noodlot van alle tijden;
Ze bouwen complexen die laten zien
Aan wat complexen ze lijden.
O wereld van onrust en ommekeer!
Van eeuwig onstuitbaar stromen!
Wij zien ons verloren tehuis niet weer,
Behalve in verwarde dromen.
(…)
[Met ‘gebouw’ in de eerste regel wordt hier bedoeld het beruchte Scholtenhuis waar tijdens de Tweede Wereldoorlog de Duitse Sicherheitsdienst (de SD) gruwelijk huishield.]
●● Uit het proefschrift van J.T. Leutscher-Hazelhoff, verdedigd aan de Rijksuniversiteit Groningen in 1973, ‘Photoreceptor performance in de blowfly intracellular potentials from retina cells’, een stelling die alle (toekomstige) bestuurders boven hun bureau mogen hangen:
Stelling VIII. Het vermogen om feiten op hun waarde te schatten wordt bij bestuurders menigmaal verlamd door de drang naar bestuurlijk prestige, welke tevens kan leiden tot de eveneens dikwijls waargenomen hardnekkige weigering om terug te komen op evident onwijze beslissingen in het verleden.
Geraadpleegde literatuur
● Diverse auteurs – Een markt voor de wederopbouw.
● Duijvendak en De Vries –
Stad van het Noorden – Groningen in de twintigste eeuw.
● J.M. Minderhoud –
De Harmonie – Eens het culturele centrum van het Groningen.
● Johan Meijering – Groninger Forum – Een bodemloze put.
● Cor Wagenaar – Tussen Grandezza en Schavot.
● Brochure Forum Groningen – Alles over het nieuwe Forum.
